Τις τελευταίες ημέρες ακούμε κα διαβάζουμε για την αναγκαιότητα σύναψης ενός “νέου κοινωνικού συμβολαίου” (με το λαό). Όταν ο Ζαν Ζακ Ρουσώ έγραφε το κοινωνικό συμβόλαιο το 1762, το ερώτημα που τον απασχολούσε ήταν ότι ο άνθρωπος, ενώ ήταν ελεύθερος, ήταν δεμένος με αλυσίδες. Ο ίδιος ο Ελβετός διανοούμενος αντιλαμβανόταν το κράτος ως δημιούργημα των ευεργετημένων εχόντων να διατηρήσουν τις ανισότητες, παραβιάζοντας τη ‘’φυσική κατάσταση’’ στην οποία όλοι οι άνθρωποι είναι ελεύθεροι και ίσοι.
Λίγο πριν την γαλλική επανάσταση, ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ δοκίμασε να επαναοριοθετήσει τη λαϊκή κυριαρχία με όρους αυτοκυβέρνησης ελεύθερων και ίσων πολιτών. Όρισε την πολιτική κοινότητα ως ένα κοινό κτήμα όλων των συμμετεχόντων, στο οποίο μετέχουν ισότιμα και ισόκυρα, επιχειρηματολογώντας ότι αυτό που μας περιβάλλει είναι δική μας υπόθεση την οποία δεν μπορούμε να εγκαταλείψουμε.
Σήμερα, όπως συμβαίνει μετά από κάθε μεγάλη κρίση, οι κοινωνίες τοποθετούνται ξανά σε ένα νέο σημείο εκκίνησης. Βεβαιότητες που επικρατούσαν μέχρι τις αρχές Μαρτίου φαντάζουν πλέον ξεπερασμένες. Δημιουργούνται συνθήκες επισφάλειας για πλατιά στρώματα του πληθυσμού, νέοι κίνδυνοι αναδύονται. Οι μεγάλες αφηγήσεις δίνουν τη θέση τους στη μεγάλες συζητήσεις.
Η πανδημική κρίση ανέδειξε νέες ανισότητες που σχετίζονται με την πρόσβαση στην υγεία, την απόλαυση της τεχνολογικής προόδου, την παιδεία, το μέλλον και την ποιότητα της εργασίας, επαναπροσδιορίζοντας το πλαίσιο πάνω στο οποίο θα κινούνται πλέον οι ανθρώπινες αξίες. Έννοιες όπως η αλληλεγγύη και η αδελφοσύνη αποκτούν νέο περιεχόμενο, πλάι στις θεμελιώδεις αρχές κάθε δημοκρατίας, που είναι η ελευθερία και η ισότητα.
Όλα τα παραπάνω τι αποδεικνύουν; Ότι δεν υπάρχουν εύκολες λύσεις· πολλώ δε μάλλον εύκολα λόγια.
Δεν μπορούν όλες οι αγωνίες και οι συζητήσεις να συμπυκνωθούν σε ένα θελτικό προεκλογικό πρόγραμμα που θα πλασαριστεί για την συγκέντρωση μίας ευκαιριακής εκλογικής πλειοψηφίας. Ούτε η αναπαραγωγή ή αντιγραφή ενός όρου συνιστά διέξοδο. Σημασία έχει να καταλάβουμε ότι το να αναγνωρίζεις το πρωτείο της πολιτικής, αναγνωρίζεις ταυτόχρονα την αναγκαιότητα βαθιά πολιτικών και κοινωνικών διεργασιών που διαμορφώνονται σε βάθος χρόνου και όχι σε ορίζοντα τριμήνου.
Δεν πρέπει να επαναληφθεί το λάθος του 2010, όταν η ελληνική κοινωνία δεν κατάλαβε ποιο ήταν το βασικό πρόβλημα που οδήγησε στην χρεοκοπία και τα μνημόνια. Δεν χωρούν νέοι διχασμοί, που απλά επιλύονται με την επικράτηση του ενός επί του άλλου.
Οι όροι του Κοινωνικού Συμβολαίου δεν μπορούν να γραφτούν με όρους κοινωνικής και πολιτικής ασφυξίας που προκύπτουν από μία νέα τυφλή σύγκρουση. Τότε υπάρχει ο κίνδυνος να δικαιωθεί ένας άλλος εμβληματικός εκπρόσωπος της παράδοσης του Κοινωνικού Συμβολαίου, ο Thomas Hobbes, που έκανε λόγο για “homo homini lupus”, δηλαδή μία μάχη όλων εναντίον όλων που λήγει με την εκχώρηση των ελευθεριών στον Λεβιάθαν. Κοινωνικό συμβόλαιο που συνάπτεται με όρους συνθηκολόγησης μεταξύ εμπόλεμων μερών δεν εξασφαλίζει σε βάθος χρόνου την ελευθερία και την ισότητα, δεν συνάδει με τις ανάγκες αλληλεγγύης και αδελφοσύνης.
Το νέο κοινωνικό συμβόλαιο οφείλει να λάβει υπόψη τη μεγάλη εικόνα, τις πάσης φύσεως διασυνδεσιμότητες που καθορίζουν το πλέγμα των πολιτικών και οικονομικών θεσμών. Το αμέσως προσεχές διάστημα οι πολιτικές δυνάμεις που θα επενδύσουν στη γνώση και την διαπαιδαγώγηση των πολιτών θα ανταμειφθούν. Αντίθετα, οι πολιτικές δυνάμεις που θα επενδύσουν στις αναπαλαιωμένες συνταγές και τα ευκαιριακά συνθήματα θα συντριβούν. Και μαζί με αυτές θα συντριβεί και η πολιτική κοινότητα στην οποία είμαστε όλοι μέλη της.
Τα συμβόλαια προϋποθέτουν εμπιστοσύνη και συνέπεια. Αν δε, μιλάμε για κοινωνικό συμβόλαιο, προϋποθέτει διασφάλιση της κοινωνικής συνοχής με κάθε τρόπο. Και σε τούτο εστιάζει με μία ακόμη σημαντική φράση του ο Ρουσώ, πως η ισότητα στον πλούτο συνίσταται στο ότι κανένας πολίτης δεν είναι τόσο πλούσιος ώστε να μπορεί να αγοράσει τον άλλο, και, κανείς τόσο φτωχός ώστε να αναγκάζεται να πουλήσει τον εαυτό του.
